تغذیه سالم، پشتوانه‌ی سلامت جسم و روان کودکان

جنینی، نوزادی، کودکی، نوجوانی، میانسالی و... تمام این دوران‌ از زندگی انسان می‌تواند با رعایت سبک زندگی سالم، تکیه‌گاهی برای دوره‌ی بعدی باشد.

یکی از مهم‌ترین دوران‌ زندگی هر انسانی دوران کودکی است که در شکل‌گیری شخصیت و توان جسمی و وضعیت روحی هر فرد نقش اساسی دارد. گرچه رشد و نمو هر کودک تابع عوامل ژنتیکی است، اما محیط و شیوه‌ی پرورش کودکان و سبک زندگی آن‌ها در این زمینه بسیار تاثیرگذار است.

یکی از اصول سبک زندگی هم شیوه‌ی تغذیه است که می‌تواند خصوصیات ارثی را، چه در زمینه‌ی رشد جسمی و چه در رابطه با وضعیت روحی و رفتاری، پررنگ‌تر یا کم‌رنگ‌تر کند. هر کودکی این حق را دارد که با برخورداری از تغذیه‌ی سالم از بسیاری از بیماری‌ها مانند اختلالات گوارشی، آلودگی‌های انگلی، عفونت ، انواع آلرژی، استرس و پیامدهای روانی حاصل از آن‌ها در امان بماند.

متاسفانه تغذیه‌ی ناسالم و عادت‌دادن ذائقه‌ی کودکان به مصرف دائمی غذاهای شور یا شیرین، نوشابه‌های صنعتی، فست‌فودها، تنقلاتی نظیر چیپس و پفک و... می‌تواند کودکان را در آینده به صورت غیرمستقیم به سمت اضافه‌وزن و چاقی، فشارخون بالا، دیابت، بیماری‌های قلبی‌-عروقی، عدم تعادل هورمونی و حتی انواع سرطان‌ها هدایت کند. بنابراین والدین باید ضمن رعایت بهداشت در آماده‌سازی غذای کودکان، به میزان دریافت کالری، پروتئین، چربی، ویتامین‌ها، موادمعدنی، فیبر و آب مورد نیاز آن‌ها در هر دوره‌ای از سنین رشد توجه کافی داشته باشند و با پیگیری رشد آن‌ها بر اساس معیارهای وزن، قد و سن از روی منحنی رشد، از روال رشد طبیعی کودکانشان اطمینان حاصل کنند.

تأثیر رفتار والدین بر الگوهای غذایی و روابط کودک با غذا

در زمینه‌ی تغذیه‌ی کودکان، علاوه بر انتخاب مواد غذایی مصرفی و میزان دریافت آن‌ها، شیوه‌ی غذا دادن هم خیلی مهم است. غذا خوردن یکی از لذت‌های اصلی زندگی هر انسان است؛ اما متاسفانه بعضی والدین با تهدید و اعمال زور و فشار و یا با تنبیه و مجازات و پاداش‌های مستقیم و نادرست به کودکان غذا می‌دهند. آن‌ها ضمن محروم‌کردن کودک از احساس لذت غذا خوردن، رفتارهای ناخوشایند مانند ترس از غذا خوردن، باج‌گیری، لجبازی، دروغ‌گویی و حس تنفر، اضطراب، استرس‌های پنهانی، بی‌اشتهایی یا پرخوری را در کودکان تقویت می‌کنند که می‌تواند در زندگی فردی و حتی در تعامل اجتماعی آن‌ها در آینده هم تاثیر منفی بگذارد.

گروهی از والدین، بدون آنکه از میزان نیاز کودکشان نسبت به دریافت مواد غذایی آگاه باشند، بر این باور هستند که هر چه بیشتر به او غذا بدهند سالم‌تر و قوی‌تر خواهد بود. این افراط در تغذیه‌ی کودکان به‌تدریج باعث اضافه‌وزن و چاقی آن‌ها می‌شود که علاوه بر مشکلات جسمی، افسردگی آن‌ها را به ویژه در میان دوستانشان به دنبال دارد.

گروه دیگری از والدین هم که خودشان قصد کاهش وزن دارند، با صحبت در این زمینه و امتناع از مصرف بسیاری از مواد غذایی، کودکان را تحت‌تاثیر قرار می‌دهند و فرهنگ غذایی کم‌خوری را به صورت غیر‌مستقیم به آن‌ها آموزش می‌دهند. در صورتی که نیاز غذایی کودکان با توجه به شرایط رشدشان  متفاوت است. در بعضی از خانواده‌ها هم که خیلی زیاد نسبت به فرم بدن حساسیت وجود دارد، کودکان و مخصوصا دختران تحت‌تاثیر تفکرات خانوادگی دچار بی‌اشتهایی عصبی یا «آنورکسیا نروسا»  (Anorexia  nervosa )می‌شوند. در این اختلال، کودکان تصویر بدی از بدن خود دارند و به همین علت مواد غذایی مصرفی را به‌شدت محدود کرده و دچار سوء‌تغذیه می‌شوند. سوءتغذیه در کودکان می‌تواند باعث سر‌درد، عدم تمرکز، خستگی، کم‌خونی، مشکلات پوستی، توقف رشد استخوانی، تضعیف سیستم ایمنی و احتمال ابتلا به بسیاری از بیماری‌ها شود.

یکی دیگر از اختلالات روانی مرتبط با تغذیه در کودکان پرخوری عصبی یا «بولیمیا نروسا» (Bulimia nervosa) است که در این اختلال کودک مبتلا بیش‌از‌حد و بدون کنترل غذا می‌خورد و حتی به دنبال پرخوری گاهی استفراغ می‌کند. مشکلات خانوادگی و ترس زیاده‌از‌حد از چاق شدن و ظاهر بد یکی از دلایل پرخوری عصبی در کودکان است.

تغذیه و روان

رابطه‌ی تغذیه با بیماری‌های جسمی و روحی یک رابطه‌ی دوطرفه است؛ یعنی هم بیماری‌ها روی اشتها و دریافت مواد غذایی تاثیرگذار هستند و هم شیوه‌ی تغذیه می‌تواند باعث ایجاد بسیاری از بیماری‌های جسمی و روحی شود.

رابطه تغذیه با بعضی از بیماری ها و اختلالات در کودکان

• کم‌خونی فقر آهن (Iron deficiency anemia)

آهن یکی از عناصر معدنی بسیار مهم است که در بسیاری از عملکردهای بدن نقش اساسی دارد. اگر کودکان از طریق رژیم غذایی آهن کافی دریافت نکنند، در معرض کم‌خونی فقر آهن قرار می‌گیرند و در نتیجه‌ی آن، رشد و تکاملشان به خوبی صورت نمی‌گیرد. کودکان مبتلا به کم‌خونی فقر آهن معمولا دچار بی‌حالی و خستگی و سردرد می‌شوند و دست و پاهای سرد دارند، لب و پوست رنگ‌پریده دارند و تنفسشان سریع و غیرطبیعی است.

از دیگر نشانه‌های این کم‌خونی زخم و تورم زبان، تحریک‌پذیری و بی‌قراری است. این کودکان از لحاظ ذهنی قدرت یادگیری و تمرکز ضعیفی دارند و کم‌خونی باعث تضعیف سیستم ایمنی بدنشان می‌شود؛ به همین علت در معرض عفونت‌های مکرر قرار می‌گیرند.  متاسفانه کم‌خونی باعث کاهش اشتها هم می‌شود و این کودکان میل کمتری نسبت به مصرف غذا دارند.

کم‌خونی فقر آهن دلایل مختلفی دارد که رژیم غذایی نادرست یکی از علل آن است. برای پیشگیری باید دقت شود که کودکان تحت نظر پزشک از شش ماهگی قطره‌ی آهن مصرف کنند. به طور کلی کودکان باید از منابع غذایی آهن مثل گوشت قرمز و سفید، دل، جگر، تخم‌مرغ، حبوبات، سبزیجات برگ‌دار، کشمش، مویز، برگه‌ی زردآلو و ...به همراه منابع غذایی ویتامین ث در رژیم غذایی‌شان بهره ببرند.

• کم‌توجهی - بیش‌فعالی(ADHD)

اختلال کم‌توجهی – بیش‌فعالی یکی از مشکلات سلامت روان است که معمولا از دوران کودکی شروع شده و باعث کاهش قدرت توجه و تمرکز، بی‌دقتی، جنب‌و‌جوش زیاد و تغییرات سطح انرژی و... می‌شود. کودکان مبتلا با کوچک‌ترین محرکی دچار حواس‌پرتی می‌شوند و آرام‌ماندن و تحرک‌نداشتن برایشان مشکل است.

این بیماری به دلایل مختلفی به وجود می‌آید اما تحقیقات نشان داده‌اند که کودکان بیش‌فعال دچار کمبود بعضی از ریز‌مغذی‌ها از جمله منیزیم، آهن، روی، ویتامین B6، ویتامین D و اسیدهای چرب ضروری هستند. بنابراین دریافت بعضی از مکمل‌های غذایی تحت نظر پزشک می‌تواند به بهبود علائم بیش‌فعالی کمک کند.

بعضی مواد غذایی هم علائم بیش‌فعالی را تشدید می‌کنند؛ به عنوان مثال مواد نگهدارنده مانند سدیم بنزوات، نیترات و نیتریت، رنگ‌های خوراکی مصنوعی، کافئین، قند و شکر و شیرین‌کننده‌های مصنوعی، غذاهای شور، نوشابه، تنقلاتی نظیر چیپس و پفک، مواد غذایی حاوی سالیسیلات مانند گوجه‌فرنگی و انگور و مواد غذایی آلرژی‌زا نظیر بادام زمینی می‌تواند برای کودکان مبتلا به بیش‌فعالی مضر باشد.

مواد غذایی سرشار از پروتئین مانند انواع گوشت کم‌چربی، تخم‌مرغ، حبوبات و مغزها و غذاهای غنی از امگا ۳ نظیر ماهی‌های چرب، میوه‌ها، سبزی‌ها و نوشیدن آب کافی هم به بهبود علائم بیش‌فعالی کمک می‌کنند.

• پرخاشگری (Aggression)

سرکشی، کج‌خلقی و رفتارهای پرخاشگرانه‌ی مکرر در کودکان می‌تواند به علل مختلف از جمله دلایل محیطی و تربیتی و علت‌های مربوط به بیوشیمی بدن رخ دهد. مصرف بعضی مواد غذایی هم می‌تواند پرخاشگری را در کودکان تشدید کند.

در این زمینه می‌توان به غذاهای آلرژی‌زا اشاره کرد. حساسیت‌های غذایی، مخصوصا حساسیت به گلوتن (پروتئین گندم) و کازئین (پروتئین شیر) برای کودکانی که نسبت به آن‌ها آلرژی دارند باعث افزایش پرخاشگری می‌شود.

مصرف منابع غذایی امگا ۳ مانند ماهی‌های چرب، میگو، خاویار، حبوبات، غلات، تخم‌مرغ، گردو، شکلات تلخ، سیب‌زمینی، موز و سایر میوه‌ها و سبزیجات برگ‌دار هم در کاهش رفتارهای پرخاشگرانه موثر است.

• اوتیسم (ASD)

اوتیسم از جمله اختلالات اعصاب و روان است که باعث می‌شود فرد مبتلا در تعاملات اجتماعی، رشد کلامی و مهارت‌های ارتباطی دچار مشکل شود. کودکان مبتلا به اوتیسم در بیان احساسات خود از طریق کلام و رفتار و حالات صورت و لمس‌کردن مشکل دارند. یکی از مشکلات کودکان مبتلا به اوتیسم در زمینه‌ی تغذیه «هرزه‌خواری» یا «اختلال پیکا» است که باعث می‌شود آن‌ها به خوردن خاک، گل، موادشوینده و بهداشتی، رنگ و ... روی بیاورند.

کودکان مبتلا به اوتیسم معمولا به یکی از طعم‌های شیرین، شور، تلخ و ترش مایل بوده و یا مواد غذایی را فقط با یک دمای معین یا یک بافت خاص از لحاظ نرمی یا سفتی مصرف می‌کنند.

چون این کودکان فقط غذاهای خاصی را قبول می‌کنند بعد از مدتی در معرض سوءتغذیه قرار می‌گیرند؛ بنابراین برای پیشگیری از سوءتغذیه و مشکلاتی نظیر یبوست و کم‌آبی و ... والدین این کودکان باید برای ایجاد تنوع در موادغذایی مصرفی و آگاهی از تکنیک‌های غذا دادن به کودک از روان‌شناسان و متخصصان تغذیه کمک بگیرند.

معمولا بهتر است در رژیم غذایی کودکان مبتلا به اوتیسم مصرف قند و شکر محدود شود، چون مصرف زیاد ترکیبات حاوی قند باعث تحریک رفتارهای بیش‌فعالانه می‌شود.

• بلوغ زودرس (Early puberty)

به ظاهر‌شدن علائم بلوغ در سنین زیر هشت سال برای دختران و زیر نُه سال برای پسران بلوغ زودرس می‌گویند که علاوه بر مشکلات جسمی نظیر بسته‌شدن صفحات رشد و کوتاهی قد و ... یکی از عوامل ایجاد‌کننده‌ی افسردگی، اضطراب و مشکلات عاطفی و اجتماعی در کودکان است. بلوغ زودرس به دلایل مختلفی به وجود می‌آید؛ تغذیه‌ی ناسالم هم یکی از مواردی است که می‌تواند به وقوع بلوغ زودرس کمک کند.

کمبود ویتامین دی می‌تواند باعث بلوغ زودرس در دختران شود. همچنین تحقیقات نشان داده‌اند که زیاده‌روی در مصرف قندهای صنعتی، گوشت قرمز، غذاهای چرب، جگر مرغ، پیاز، سویا (به دلیل فیتواستروژن)، نوشابه و تنقلات غیرسالم نظیر چیپس و پفک هم می تواند به بلوغ زود‌رس منجر شود.

کلام آخر

شکل‌گیری فرهنگ غذایی صحیح در کودکان باید با اصلاح فرهنگ غذایی خانواده آغاز شود و این خانواده است که می‌تواند با ایجاد سبک زندگی سالم، تغذیه‌ی صحیح را در کودکان به یک عادت تبدیل کند.