جشن مهرگان ، دومین جشن بزرگ ایران باستان

آیین مهر، عدالت و پیروزی روشنایی بر تاریکی

مهرگان نماد دوستی، باروری و شکرگزاری از نور و گرمای خورشید است که با برداشت محصول، پایداری زمین و نیایش ایزد مهر همراه است. در این مطلب ، به مرور مختصری از تاریخچه و معنای مهرگان می‌پردازیم و نقش این جشن را در زندگی اجتماعی امروز بررسی می‌کنیم.

بازشناسی یک میراث باشکوه ایرانی

در میان همه جشن‌های ایرانی، اگر نوروز به‌عنوان جشن زایش طبیعت شناخته می‌شود، مهرگان بی‌تردید جشنی‌ست برای ستایش مهر، پیمان، داد و روشنایی.

مهرگان تنها یک روز در تقویم نیست؛ میراثی‌ست از دل اسطوره و تاریخ، که ریشه در باورهای ژرف ایرانیان باستان دارد.

واژه‌شناسی و ریشه نام مهرگان

واژه‌ی «مهرگان» برگرفته از «مهر» + پسوند «-گان» (نشانه جشن) است.

«مهر» در زبان اوستایی (Miθra) و پهلوی (Mihir)، به معانی مختلفی چون: پیمان و عهد مقدس دوستی، محبت، مهربانی ، خورشید و نور آمده است.

در اوستا، ایزد مهر یکی از مهم‌ترین ایزدان است که در یشت دهم (مهر‌یشت) با شکوه بسیار توصیف می‌شود؛ نگهبان پیمان، ناظر رفتار انسان‌ها، و پشتیبان راستی و عدالت.

زمان برگزاری جشن مهرگان

جشن مهرگان بر پایه گاه‌شماری اوستایی و بعدتر گاه‌شماری یزدگردی، در شانزدهم مهرماه، که «روز مهر از ماه مهر» نامیده می‌شود، برگزار می‌شد.

اما برگزاری آن در برخی متون، شش روز ادامه داشته، از مهر روز تا رام روز (۱۶ تا ۲۱ مهرماه).

ابوریحان بیرونی در آثارالباقیه می‌نویسد:

مهرگان روزی است که فریدون ضحاک را دستگیر کرد و مردم شادی کردند و لباس نو پوشیدند و جشن گرفتند. این جشن در دوران هخامنشیان، اشکانیان و ساسانیان برگزار می‌شده و در کنار نوروز، یکی از دو جشن رسمی و ملی ایران باستان بوده است.

اسطوره مهرگان: پیروزی فریدون بر ضحاک

مهرگان، تنها جشنی آیینی نیست، بلکه ریشه‌ای عمیق در اسطوره‌های مقاومت و عدالت‌خواهی ایرانیان دارد.

در روایت شاهنامه، ضحاک ماردوش نماد استبداد و سیاهی‌ست که مردم را به ستوه آورده بود. فریدون، پهلوان جوانی که از میان مردم برخاسته بود، با کمک کاوه آهنگر، علیه ضحاک قیام کرد. در روز شانزدهم مهرماه، ضحاک شکست خورد، به بند کشیده شد و ایران‌زمین دوباره رنگ عدالت به خود گرفت. این داستان، مهرگان را به نماد پیروزی نور بر تاریکی، و داد بر بیداد بدل کرده است.

آیین‌ها و رسوم جشن مهرگان در ایران باستان

بر اساس متون کهن، از جمله آثار بیرونی، فردوسی، بندهش، دینکرد، و منابع اسلامی، جشن مهرگان با شکوه خاصی برگزار می‌شده است.

مهم‌ترین رسوم و نمادها:

1. پوشیدن جامه نو و روشن

2. چیدن سفره مهرگان شامل:

• آینه
• نقل و شیرینی
• گل‌های پاییزی (آویشن، همیشه‌بهار، شقایق)
• انار، انگور، سیب، بادام
• اسپند، زعفران، شراب (یا آب انگور)
• شمع و آتش (نماد فروغ مهر)

3. برپایی آتش و نیایش ایزد مهر با خواندن بخش‌هایی از اوستا

4. برگزاری موسیقی، جشن و پایکوبی در میان مردم

5. داد و دهش و هدیه دادن (مخصوصاً درباریان به یکدیگر)

6. نذر، صدقه و توجه به نیازمندان

در دربار شاهان ساسانی، مهرگان روزی برای اعلام فرمان‌های مهم سیاسی و اداری هم بود. حتی در برخی منابع آمده که پادشاهان ایرانی، در نوروز تاج بر سر می‌گذاشتند و در مهرگان آن را برمی‌داشتند، نشان از آغاز و پایان فصل اقتدار رسمی.

جایگاه ایزد مهر در باور ایرانیان

مهر (میثره) نه‌فقط ایزد نور، بلکه ناظر بر تمامی پیمان‌ها بود. او نماینده راستی، دادگری، پیمان‌داری و فروغ درونی انسان‌هاست. در مهر‌یشت، ایزد مهر با هزاران چشم بیدار توصیف شده، کسی که فریب و ناراستی را نمی‌پذیرد و از راستی حمایت می‌کند.

در بندهش آمده است:

"مهر ایزد روشنی و راستی‌ست. نخستین آفریده‌ای است که دروغ را می‌شناسد و نابود می‌کند."

مهرگان در دوران پس از اسلام

پس از ورود اسلام به ایران، بسیاری از جشن‌های باستانی کم‌رنگ یا دگرگون شدند. اما مهرگان به‌دلیل ریشه‌های مردمی و پیوند با عدالت‌خواهی، همچنان در برخی نقاط ایران از جمله:

• یزد و کرمان (زرتشتیان)
• کردستان و لرستان (با آیین‌های بومی)
• روستاهای نائین، اردکان و تفت

باقی ماند و گاه حتی با برخی سنت‌های اسلامی (مثل نذر کردن، اطعام دادن) هم‌راستا شد.

در ادبیات فارسی نیز شاعران بزرگی چون رودکی، فردوسی، منوچهری، عنصری، نظامی و سعدی از مهرگان یاد کرده‌اند.

نمونه‌ای از رودکی:

آمد بهار خرم با رنگ و بوی طیب

با صد هزار نعمت و شادی و ساز و چنگ

مهری به مهرگان شد، ایزد همایگان

بنهاد فرّهی ز برِ تخت خسروان

پیام مهرگان برای انسان معاصر

در دنیای امروز که پر از گسست، خشونت، دروغ و بحران‌های روانی است، مهرگان می‌تواند یادآور مفاهیم ژرفی باشد:

• بازگشت به صداقت در روابط
• احترام به چرخه طبیعت و فصل‌ها
• ترویج عدالت و ایستادن در برابر بیداد
• تقویت مهر و همبستگی در جامعه
• پایبندی به پیمان‌ها و مسئولیت‌های انسانی

مهرگان، بهانه‌ای‌ست برای تجدید نظر در ارزش‌هایی که فراموش کرده‌ایم...

سخن پایانی

مهرگان، تنها جشن یک ملت نیست؛ یادآور نیرویی جهانی و بی‌زمان است.

در دنیایی که سرعت، رقابت و خشونت به اصول رایج تبدیل شده‌اند، شاید وقت آن رسیده که از نو، بر سر پیمان‌های انسانی‌مان تجدید نظر کنیم.

شاید وقت آن رسیده که مهرگان را نه فقط جشن بگیریم، بلکه "زندگی کنیم".

منابع و مراجع معتبر

1. آثارالباقیه عن القرون الخالیه، ابوریحان بیرونی

2. شاهنامه فردوسی

3. بندهش (متون پهلوی، تصحیح مهرداد بهار)

4. دینکرد (مجموعه متون زرتشتی پهلوی)

5. تاریخ طبری، محمد بن جریر طبری

6. یادگار زریران (حماسه پهلوی - اشارات به ایزد مهر)

7. متون اوستایی و مهر‌یشت