از صمیمیت محله‌ای تا پیوندهای مجازی

در دنیای شلوغ و پرشتاب امروز، گاهی حسرت لحظات صمیمی و گفت‌وگوهای بی‌دغدغه با دوستانمان را می‌خوریم؛ دوستانی که در گذر زمان با آن‌ها خندیده‌ایم، گریسته‌ایم و رازهایمان را به آن‌ها گفته‌ایم. اما در کنار این دوستی‌های قدیمی، دنیای مجازی فرصتی را برای یافتن دوستانی جدید و تجربیات نو فراهم کرده است. تصور کنید در گروهی آنلاین با علایق مشترک عضو هستید. با آن‌ها گفت‌وگو می‌کنید، ایده‌هایتان را به اشتراک می‌گذارید و از تجربیات یکدیگر می‌آموزید. در این میان، دوستی عمیقی با یکی از اعضای گروه پیدا می‌کنید. با او به‌صورت خصوصی صحبت می‌کنید، از زندگی‌تان برای هم تعریف می‌کنید و در غم و شادی یکدیگر شریک می‌شوید. این دوستی مجازی، حسی از صمیمیت و همدلی را به ارمغان می‌آورد که شاید در دنیای واقعی به‌سختی دست‌یافتنی باشد.

دوستی مجازی در دنیای واقعی

اما سوالی که در ذهن بسیاری از ما نقش می‌بندد این است که آیا دوستی‌های مجازی می‌توانند جایگزین دوستی‌های قدیمی و جدید باشند؟ در پاسخ به این سوال باید گفت که هر نوع دوستی، ویژگی‌ها و مزایای خاص خود را دارد.

از دیرباز، دوستی نقشی محوری در ساختار جوامع و هویت فردی ایفا کرده است. افراد از طریق دوستی حس تعلق و حمایت عاطفی می‌کنند و تاروپود زندگی اجتماعی را به هم می‌بافند. بااین‌حال، گذر زمان و تحولات اجتماعی، رنگ و لعاب دوستی‌ها را دستخوش تغییر کرده است. در جوامع سنتی، دوستی‌ها عمدتا در فضایی محدود و بر مبنای مجاورت مکانی و تجربیات مشترک شکل می‌گرفتند. همسایگان، هم‌کلاسی‌ها، هم‌محله‌ای‌ها و افراد با علایق و پیشینه‌ی مشابه، به‌طور معمول در تعامل با یکدیگر قرار می‌گرفتند و پیوندهای دوستی مستحکمی را می‌آفریدند. این شکل از دوستی‌ها غالبا با تعهد و وفاداری عمیق همراه بود و افراد در دشواری‌ها حامی یکدیگر بودند.

همچنین باید خاطر نشان کرد که در جوامع سنتی، خانواده نقش مهمی را در شکل‌گیری دوستی‌ها ایفا می‌کرد. افراد از طریق خانواده با یکدیگر آشنا می‌شدند و دوستی‌های خود را بر پایه‌ی اشتراکات خانوادگی و فرهنگی بنا می‌نهادند. با این حال، در دنیای مدرن نقش خانواده در دوستی‌ها تا حدودی کمرنگ شده است، افراد به طور چشمگیری مستقل شده‌اند و خودشان دوستانشان را انتخاب می‌کنند.

همچنین این نکته را باید افزود که در جوامع سنتی، دوستی‌ها عمدتا بر پایه‌ی هم‌گروهی و هم‌جواری شکل می‌گرفتند. افراد در یک روستا، محله یا قبیله با یکدیگر زندگی می‌کردند و از طریق تعاملات روزمره و فعالیت‌های مشترک با هم دوست می‌شدند. این نوع دوستی‌ها اغلب طولانی‌مدت و پایدار بودند، چرا که افراد به یکدیگر وابسته بودند و برای بقا و امنیت خود به یکدیگر نیاز داشتند. در این جوامعِ به اصطلاح مکانیکی و سنتی، معیارهای دوستی تا حد زیادی سنتی و از‌پیش‌تعیین‌شده بودند. مثلا در بسیاری از جوامع، افراد بر اساس سن، جنسیت، طبقه‌ی اجتماعی یا دین با یکدیگر دوست می‌شدند.

ویژگی بارز دوستی‌های سنتی صمیمیت بود. افراد در تعاملات رودررو با یکدیگر گفت‌وگوهای عمیق و صمیمی داشتند، در مشکلات هم شریک می‌شدند و تجارب خود را با هم در میان می‌گذاشتند. این صمیمیت در سایه‌ی تعاملات پی‌درپی و حضور فیزیکی در کنار یکدیگر شکل می‌گرفت و اعتمادی دوطرفه و پایدار را میان دوستان ایجاد می‌کرد.

با گذر زمان و دگرگونی‌های اجتماعی از جمله صنعتی‌شدن، مهاجرت، گسترش شهرنشینی و تحولات تکنولوژیکی، بافت جوامع سنتی متحول شده و این تحولات روابط انسانی را نیز تحت‌تأثیر قرار داده است. در دنیای مدرن، افراد از پراکندگی جغرافیایی بیشتری برخوردارند و تعاملات مستقیم و واقعی به‌طرز چشمگیری جای خود را به ارتباطات مجازی داده است که «آنتونی گیدنز»، جامعه‌شناس بریتانیایی، از آن با عنوان «ازجاکندگی» یاد می‌کند.

دوستی‌های مجازی: گستردگی در برابر عمق

دوستی‌های مدرن غالبا در فضای مجازی و بر پایه‌ی علایق و سلایق مشابه شکل می‌گیرند. افراد می‌توانند با افراد مختلف در سراسر جهان ارتباط برقرار کنند و علایق و تجربیات خود را به اشتراک بگذارند. این شکل از دوستی‌ها بستری را برای تبادل اطلاعات، ایده‌ها و فرهنگ‌ها مهیا می‌کنند باوجوداین، دوستی‌های مجازی برخلاف دوستی‌های سنتی گاهی فاقد عمق و صمیمیت هستند و زمینه‌ای را برای شناخت عمیق و درک ظرافت‌های شخصیتی افراد فراهم نمی‌کنند.

به بیانی بهتر، اینترنت، شبکه‌های اجتماعی و پیام‌رسان‌های فوری، شیوه‌های ارتباط و تعامل افراد را دگرگون کرده‌اند و تعریفی نو از دوستی را به ارمغان آورده‌اند. در عصر دیجیتال، دوستی‌ها دیگر محدود به تعاملات رو در رو نیستند و افراد می‌توانند از طریق شبکه‌های اجتماعی مانند اینستاگرام، فیس‌بوک و تلگرام با یکدیگر ارتباط برقرار کنند، با اشتراک‌گذاری عکس‌ها، فیلم‌ها، افکار و نظرات خود با یکدیگر تعامل داشته باشند و دوستی‌های جدیدی را خلق کنند.

با این حال باید گفت که در عصر ارتباطات، تکنولوژی نقشی مهم و البته دوگانه را در تحول دوستی‌ها ایفا می‌کند. از یک‌سو، ابزارهای ارتباطی نوین ارتباط با دوستان را آسان‌تر و در‌دسترس‌تر کرده است. از این رو، افراد می‌توانند به‌راحتی و در هر زمان با دوستان خود در سراسر جهان ارتباط برقرار کنند و از حال و احوال یکدیگر باخبر شوند.

برای مثال، شبکه‌های اجتماعی امکان ایجاد گروه‌های دوستی و تبادل علایق مشترک را فراهم می‌کنند و این روند، حس تعلق در میان دوستان را شدت می‌بخشد. بااین‌حال تأثیرات منفی تکنولوژی بر کیفیت دوستی‌ها قابل‌انکار نیست. اتکای بیش‌ازحد به ارتباطات مجازی می‌تواند منجر به کاهش تعاملات رودررو و ضعف مهارت‌های ارتباطی شود. افراد ممکن است به‌جای گفت‌وگوی صمیمی، به ارسال پیام‌های کوتاه و اشتراک‌گذاری پست‌های آنلاین بسنده کنند. علاوه بر این، مقایسه‌ی خود با دیگران در شبکه‌های اجتماعی می‌تواند حس نارضایتی و حسادت را به وجود آورد و به روابط دوستانه‌ی افراد آسیب بزند.

به عقیده‌ی «زیگموند باومن»، فیلسوف و جامعه‌شناس لهستانی، در دنیای امروز روابط انسانی به‌طور فزاینده‌ای سیال، شکننده و کوتاه‌مدت شده‌اند. باومن معتقد است که جوامع مدرن به سمت سیالیت در حال حرکت هستند. این جامعه با عدم قطعیت، بی‌ثباتی و فردگرایی فزاینده‌ای همراه است. در جامعه‌ی سیال، هیچ چیز قطعی و پایدار نیست و هویت، شغل، روابط و حتی ارزش‌ها پیوسته در حال تغییر هستند و این روند احساس اضطراب و ناامنی را در افراد ایجاد می‌کند. در این نوع از جامعه، روابط کوتاه‌مدت و مقطعی هستند، افراد تعهدات پایدار و عمیق را دنبال نمی‌کنند و به آسانی از روابط خود رها می‌شوند.

علاوه بر این، در جامعه‌ی سیال، افراد بر استقلال و آزادی فردی خویش تأکید می‌کنند و ترجیحشان بر آن است که به خود تکیه ‌کنند و تمایلی به وابستگی به دیگران ندارند. این فرایند منجر به کاهش صمیمیت و همبستگی اجتماعی می‌شود. در ادامه، باومن نقش تکنولوژی را در تضعیف دوستی‌های قدیمی و مستحکم و گرایش به دوستی‌های سیال حائز اهمیت می‌داند. به باور او، تکنولوژی افراد را به انزوا سوق می‌دهد و مهارت‌های ارتباطی چهره به چهره را تضعیف می‌کند. همچنین شبکه‌های اجتماعی افراد را به جذب فالوئر و تأیید دیگران تشویق می‌کنند که این رویه منجر به سطحی شدن روابط و کمرنگ شدن صمیمیت در دوستی‌ها می‌شود.

«شری ترکل»، جامعه‌شناس آمریکایی نیز در آثار خود به طور گسترده به بررسی تأثیر تکنولوژی بر روابط انسانی و دوستی پرداخته است. او معتقد است که وابستگی فزاینده به فناوری در عصر دیجیتال اثراتی منفی بر کیفیت دوستی‌ها و روابط انسانی دارد. ترکل در کتاب خود با عنوان «تنها در کنار هم: چرا از فناوری انتظار بیشتری و از یکدیگر انتظار کمتری داریم؟» (2011) به طور مفصل به این موضوع می‌پردازد. او در این کتاب استدلال می‌کند که افراد در عصر دیجیتال به جای ارتباط ژرف و معنادار با یکدیگر، به ارتباطات سطحی و گذرا با دستگاه‌های الکترونیکی خود روی آورده‌اند. به باور ترکل، این روند به تنهایی، انزوا و کاهش همدلی در افراد منجر می‌شود. 

همچنین باید به این موضوع نیز اشاره کرد که امروزه ماندگاری و ثبات روابط دوستانه مسئله‌ای چالش‌برانگیز است. مشغله‌های کاری، تحصیلی و خانوادگی، زمان و سهم زیادی از انرژی افراد را به خود اختصاص می‌دهند و ازاین‌رو فرصت کمتری برای معاشرت و گذراندن وقت با دوستان باقی می‌ماند. مهاجرت و جابه‌جایی نیز می‌تواند منجر به قطع روابط دوستی شود، زیرا افراد ممکن است به دلیل شغل یا تحصیل مجبور به ترک محل زندگی خود و جدایی از دوستان صمیمی خود شوند. ناگفته نماند که حفظ صمیمیت و ثبات در دوستی چالشی مهم در دنیای مدرن به شمار می‌رود و برای غلبه بر آن لازم است توازنی بین ارتباطات مجازی و واقعی برقرار شود.

کوتاه‌سخن آنکه دوستان می‌تواند نقشی کلیدی در مسیر موفقیت ما ایفا ‌کنند و حامیان و راهنمایان ارزشمندی در زندگی ما باشند. دوستی‌های ماندگار و راستین به افراد قدرت و انگیزه می‌بخشند. در روابط دوستانه مستحکم و واقعی، افراد رویاها و آرزوهای خود را به اشتراک می‌گذارند، از تجربیات یکدیگر می‌آموزند و در چالش‌ها از یکدیگر حمایت می‌کنند. دوستان موفق به‌مثابه الگویی الهام‌بخش برای یکدیگر ظاهر می‌شوند و همدیگر را به سطح بالاتری از موفقیت سوق می‌دهند. درنهایت آنکه شبکه‌های دوستی قوی می‌توانند به افراد در شرایط طاقت‌فرسا یاری رسانند تا از موانع سخت به‌سلامت گذر کنند و دشواری‌های زندگی را آسان‌تر تاب آورند.